W sytuacji poradniczej odpowiednia interakcja emocjonalna nie może mieć miejsca bez uwzględnienia przeniesienia i przeciwprzeniesienia. Z reguły współistnieją, czasem porównywane są do dwóch stron taśmy. Odnosi się to do przenoszenia uczuć, popędów, postaw z „tam i wtedy” do „tu i teraz” i odwrotnie. Transpozycja ta dokonywana jest przez klienta w stosunku do konsultanta (przeniesienie) i przez konsultanta w stosunku do klienta (przeciwprzeniesienie). Możliwość przeniesienia w poradnictwie i psychoterapii jest obecnie w większym lub mniejszym stopniu dostrzegana przez przedstawicieli niemal wszystkich orientacji teoretycznych. Przeniesienie jest integralną częścią kontaktu konsultacyjnego (terapeutycznego). To zjawisko psychologiczne występuje w każdej relacji międzyludzkiej, jednak w kontakcie doradczym jest znacznie intensywniejsze ze względu na charakter samego kontaktu. Konsultant ma oczywiście autorytet, niewiele mówi o sobie i pozostaje anonimowy, bo ludzie zwracają się do niego o pomoc. Ułatwia to występowanie transferu. Istnieją dwie możliwe podstawowe definicje transferu. Według klasycznej definicji psychoanalitycznej przeniesienie to odrodzenie kompleksu Edypa w sytuacji terapeutycznej. Reakcja terapeuty jest taka, jakby był on uczestnikiem wczesnej relacji edypalnej klienta, to znaczy reprezentuje ojca lub matkę. W kontekście edypalnym definicja jest zbyt ograniczona; jest to trudne do zaakceptowania bez orientacji psychoanalitycznej. Uznając transfer za uniwersalne zjawisko kontaktu konsultacyjnego, można go zdefiniować jako powtórzenie w relacji z konsultantem uczuć i postaw, które były znane w przeszłości znaczącym osobom (przede wszystkim rodzicom). Creenson proponuje bardziej ogólną definicję: „Transfer to nieadekwatne i perseweratywne doświadczanie uczuć, popędów, fantazji, postaw i wykorzystania mechanizmów obronnych, które powstały w przeszłości w relacjach ze znaczącymi osobami, podczas bieżącej interakcji interpersonalnej reakcja jest powtórzeniem przeszłości i jest nie do przyjęcia w teraźniejszości.” W poradnictwie i psychoterapii przeniesienie charakteryzuje się następującymi cechami: 1. Przeniesienie jest zawsze błędne w tym sensie, że klient błędnie przedstawia konsultanta, czyli przypisuje mu cechy charakterystyczne dla innych ludzi w innych okolicznościach i czasach. Oczywiście nie wszystkie spostrzeżenia klientów są błędne; Ważne jest, aby doradca odróżniał reakcje realistyczne od reakcji przeniesienia. 2. Przeniesienie może być pozytywne lub negatywne. Pozytywne przeniesienie opiera się na uzależnieniu klienta od wyidealizowanego obrazu ojca, który jest kochający i troskliwy, budzi poczucie bezpieczeństwa i potrzebę twórczego wyrażania siebie. Pozytywny stosunek klienta do konsultanta, powstały w wyniku przeniesienia, wyraża relację z przeszłości. Na przykład klient, któremu w dzieciństwie brakowało miłości, zwykle postrzega doradcę jako silniejszego i bardziej kochającego, niż jest w rzeczywistości. Negatywne przeniesienie opiera się na poczuciu odrzucenia i wrogości doświadczanym w dzieciństwie. Jeśli te postawy nie zostaną zmienione w trakcie poradnictwa, terapia stanie się niemożliwa. 3. Pojawieniu się przeniesienia sprzyja neutralność i niepewność konsultanta. Pojęcie „neutralności” w psychoterapii nie ma definicji. Neutralność nie jest tym samym, co obojętność lub brak troski. Oznacza to, że konsultant jest bezstronny i nie narzuca klientowi swoich wartości. Niepewność oznacza ukrywanie przed klientem swoich uczuć, postaw i wydarzeń życiowych. Neutralność i niepewność konsultanta tworzy specyficzną atmosferę relacji, która pozwala na zaistnienie przeniesienia i jego pełną manifestację. Przejawia się to nawet w przypadku braku tych warunków, ale ułatwiają one zajście przeniesienia i je wzmacniają.4. Przeniesienie jest procesem nieświadomym. Choć uczucia klienta do konsultanta mogą być całkiem świadome, to sam fakt, że zostały one przeniesione z innych, wcześniejszych relacji, nie jest uświadamiany. W konsultinguorientacji psychodynamicznej, konsultant zachęca klienta, aby uświadomił sobie takie przeniesienie.5. Przeniesienie często pojawia się w obszarach, w których w dzieciństwie występują nierozwiązane konflikty ze znaczącymi osobami. Ludzie mają tendencję do błędnego postrzegania teraźniejszości, gdy tkwią w epizodach z przeszłości. W psychoterapii i poradnictwie wartość przeniesienia jest bardzo duża. Pozwala wniknąć w przeszłość klienta i zobaczyć, jak wczesne doświadczenia związane z ważnymi dla niego osobami (rodzicami, bliskimi) modyfikują reakcje teraźniejszości. Jest to bardzo ważne w przypadkach, gdy zaburzenia zachowania i problemy osobiste są stale „karmione” przez podstępne reakcje przeniesienia. Konsultant będący obiektem przeniesienia interpretuje projekcje i zapewnia klientowi możliwość spojrzenia na swoje zachowanie z perspektywy przyczynowej, aby pozbyć się traum i fantazji z przeszłości. Praca ta nadaje poradnictwu charakter „korekty przeżyć emocjonalnych”. Decyzja o uczynieniu przeniesienia przedmiotem dyskusji jest równoznaczna z wyborem pomiędzy leczeniem chirurgicznym a leczeniem zachowawczym. Pierwsza opcja prowadzi do istotnych zmian wewnętrznych, druga częściej utrzymuje status quo. Oczywiście o wyborze zawsze decyduje konkretna sytuacja. W niektórych przypadkach nie zaleca się zbyt głębokiego zagłębiania się w reakcje przeniesieniowe klienta i ich interpretację: - z zaburzonym postrzeganiem rzeczywistości; - jeśli nie ma wystarczająco dużo czasu na pracę z przeniesieniem (doradztwo krótkoterminowe lub psychoterapia); - w przypadku braku normalnego roboczego sojuszu z klientem; - gdy klient ze względu na osłabienie psychologicznych mechanizmów obronnych nie toleruje lęku i frustracji; - gdy celem poradnictwa nie jest rozwiązywanie głęboko zakorzenionych konfliktów, ale np. przystosowanie się do bieżących sytuacji życiowych. Nie należy jednak zapominać o problemach, jakie pojawiają się na skutek nierozwiązanego przeniesienia w przypadku zakończenia kontaktu doradczego, gdy bez dyskusji pozostaje intensywna miłość klienta do wyidealizowanego konsultanta (przeniesienie pozytywne) lub nienawiść do niego (przeniesienie negatywne). Dlatego też nie jest właściwe, aby doradca ignorował uczucia klienta. Należy je oczywiście omówić, wybierając odpowiednią głębokość dyskusji. Transformacja przeniesienia w trakcie procesu doradczego jest podobna do rozwoju emocjonalnego dziecka. Dziecko stopniowo przechodzi od postrzegania swoich rodziców jako wszechmocnych i wszechwiedzących do podejścia bardziej realistycznego, oceniając ich jako ludzi stosunkowo prostych, a mimo to zajmujących szczególną, ważną pozycję w jego świecie emocjonalnym. Podobnie podczas doradztwa klient zaczyna bardziej realistycznie oceniać konsultanta; doświadczenie kontaktu staje się integralną częścią psychiki klienta. Przeniesienie zasadniczo stwarza warunki do internalizacji konsultanta i przyczynia się do ukształtowania się konkretnego, ale wiarygodnego autorytetu, do którego można się zwrócić w przypadku trudności życiowych. Pozytywne przeniesienie zawsze charakteryzuje się pewną, najczęściej przejściową, idealizacją konsultant o wydźwięku erotycznym w warunkach heteroseksualności i heteroseksualności klienta. Erotyczny stosunek do konsultantki często wyraża się pośrednio – pauzami ciszy, narzekaniem, że nie ma nic do powiedzenia i że głowa jest zupełnie pusta; ruchy manipulacyjne w przypadku nie pojawienia się konsultanta lub jego spóźnienia, zapomnienie o uiszczeniu konsultacji, zainteresowanie życiem osobistym konsultanta; rywalizacja z innymi klientami o konsultanta; ciągłe cytowanie jego wypowiedzi itp. Prezenty są także formą wyrażenia uczuć wobec konsultanta. Prezent może oznaczać wiele rzeczy i komplikuje poradnictwo: czasami jest to po prostu łapówka, czasami jest wyrazem chęci nawiązania szczególnej, opartej na zaufaniu relacji z konsultantem, a wybierając prezent klient chce udowodnić, że posiada wiedzę gustu i potrzeb konsultanta. Biorąc pod uwagę takie motywy klienta, konsultant musi odmówić przyjęcia prezentu, jeśli nie chce dać się wciągnąć w gry o charakterze manipulacyjnym. Jednak w niektórych przypadkach prezenty odzwierciedlają szczerą wdzięczność i szacunek dla konsultanta, a odmowa ich może być obraźliwa/